आपल्याला माहिती आहे की कर प्रणाली ही प्राचीन काळापासून आजपर्यंत वेगवेगळ्या स्वरूपात अस्तित्वात आहे. गेल्या दोन हजार वर्षांपासून कर प्रणालीमध्ये फारसा मोठा बदल झालेला नाही. केवळ त्याचे स्वरूप आणि व्यवस्थापन पद्धतीतच थोडेफार बदल झाले आहेत. प्रत्येक काळात कराची अंमलबजावणी ही मुख्यतः राज्यकर्त्यांवर अवलंबून होती. राजा कोण आणि त्याचा दृष्टिकोन काय, यावर कर संकलनाचे स्वरूप ठरत असे.

प्राचीन काळातील कर प्रणाली

प्राचीन काळात कर हे मुख्यतः उत्पादनावर आधारित असत. त्याला आपण “थेट कर” (direct tax) म्हणू शकतो. शेतमाल, हस्तकला, व्यापार, आणि इतर आर्थिक उपक्रमांवर कर आकारला जात असे. याशिवाय, वेळोवेळी प्रसंगी लागू केले जाणारे कर देखील होते. उदाहरणार्थ, युद्धासाठी निधी उभारण्यासाठी किंवा एखाद्या मोठ्या प्रकल्पासाठी टेम्पररी कर आकारले जात. अशा तात्पुरत्या करांचे प्रमाण हे नेहमीच ठराविक काळासाठी मर्यादित असे.

जसे, पेशव्यांच्या काळात पुण्यात एक मोठे लग्न झाले होते, सवाई माधवरावांच्या विवाह सोहळ्याचा खर्च भागवण्यासाठी लोकांवर “लग्नपट्टी” नावाचा विशेष कर लावण्यात आला. याशिवाय, युद्धकाळात “युद्ध कर” (war tax) लावण्याची पद्धत होती. एखादा महाल बांधण्यासाठी किंवा मोठ्या प्रमाणात संसाधनांची गरज भासल्यास तेवढ्यापुरता कर आकारला जात असे.

मुस्लिम आक्रमणांतील कराचे स्वरूप

जेव्हा इस्लामिक आक्रमण झाले, तेव्हा हिंदू आणि मुस्लिमांसाठी स्वतंत्र करप्रणाली होती. हिंदूंवर वेगळ्या प्रकारचे कर लादले जात, तर मुस्लिमांवर वेगळे कर आकारले जात. उदाहरणार्थ, “जिझिया” नावाचा कर हा हिंदूंसाठी लावला जात असे. या वेगळ्या कर पद्धतीमुळे स्थानिक लोकांमध्ये नाराजी पसरत असे. नवीन आलेल्या राज्यकर्त्यांनी जर असे काही नियम लादले, जे लोकांना मान्य नसत, तर लोकांमध्ये बंड उभारण्याची शक्यता असे.

कर प्रणालीतील स्थायित्वाचा अभाव

राजा बदलला की कर प्रणालीत बदल होणे हे साहजिक होते. एखाद्या राज्यावर दुसऱ्या राज्याचा ताबा मिळाला की नवीन राजा आपले नियम लागू करीत असे. या नियमांमध्ये कर संकलनाची टक्केवारी, पद्धती आणि कालमर्यादा यामध्ये बदल होत असे. मात्र, या काळात प्रजा राजा किंवा शासनाला आव्हान देण्याच्या स्थितीत नव्हती, कारण लोकशाही व्यवस्था अस्तित्वात नव्हती. त्यामुळे कर हे बंधनकारकच होते.

कर आणि संरक्षण यातील विसंगती

कराची वसुली ही मुख्यतः सैन्याचा पगार, राज्यकारभार आणि संरक्षणासाठी होत असे. परंतु त्या काळातील मोठी समस्या म्हणजे कर भरल्यानंतरही प्रजेला संरक्षणाची हमी नव्हती. राजा कर वसूल करत असे, परंतु प्रजेला कोणत्याही शत्रूच्या हल्ल्यापासून निश्चित संरक्षण मिळेल याची खात्री देत नसे. त्यामुळे कर भरणाऱ्या प्रजेला अनेकदा अन्याय सहन करावा लागत असे.

शिवाजी महाराजांच्या व्यवस्थेचे उदाहरण

शिवाजी महाराजांची कर प्रणाली ही याच्या अगदी उलट होती. त्यांनी प्रजेचे शोषण न करता, त्यांच्या संरक्षणाची पूर्ण जबाबदारी घेतली. यामुळे त्यांचा आदर्श शासक म्हणून आदर केला जातो. त्यांच्या कारकिर्दीत कर प्रणाली ही प्रजेच्या हितासाठी रचली गेली होती, आणि कर हा त्यांच्या स्वायत्ततेचा आणि विकासाचा भाग होता.

आधुनिक काळातील विचारसरणी

आधुनिक युगात लोकशाहीमुळे कर प्रणाली पारदर्शक झाली आहे. आज न्यायव्यवस्था, पोलीस यंत्रणा आणि इतर शासकीय यंत्रणा लोकांच्या संरक्षणासाठी कार्यरत आहेत. कर हा प्रत्येक नागरिकासाठी बंधनकारक असला तरी त्याचा उपयोग नागरिकांच्या हितासाठीच होतो. यामुळे करप्रणालीचा उद्देश आणि त्याची अंमलबजावणी ही अधिक समजूतदार पद्धतीने केली जाते.

कर प्रणालीचा इतिहास पाहता, प्रत्येक युगात तिच्या स्वरूपात बदल झालेले दिसतात. मात्र, त्यामागील मुख्य उद्देश राज्यकारभार चालवणे, संरक्षण पुरवणे, आणि आर्थिक स्थैर्य राखणे हाच होता. आजही ही प्रणाली हाच हेतू जोपासत पुढे जात आहे.