परिचय: परकीय चलन बाजार (फॉरेक्स मार्केट) चा

परकीय चलन बाजार (फॉरेक्स मार्केट) हा जागतिक अर्थव्यवस्थेचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. फॉरेक्स ट्रेडिंगचा जास्त उपयोग व्यापाऱ्यात होतो.  फॉरेक्स ट्रेडिंग मध्ये एक करन्सी खरेदी केली जाते आणि दुसरी विकली जाते. आणि हा एक्सचेंज रेट पुरवठा आणि मागणीनुसार वारंवार बदलतो. फॉरेन एक्स्चेंज मार्केट हे परदेशी चलनांचे व्यवहार करण्यासाठीचे मार्केट आहे.  फॉरेक्स ट्रेडिंग केवळ भारतातच नाही तर संपूर्ण जगातील सर्वात व्यस्त आणि सर्वात मोठा बाजारपेठेपैकी एक म्हणून कार्यरत आहे.

फॉरेक्स मार्केटमध्ये चलनांचा व्यापार केला जातो. या आंतरराष्ट्रीय बाजाराला कोणतीही मध्यवर्ती बाजारपेठ नाही. त्याऐवजी, चलन व्यापार काउंटरवर (OTC) इलेक्ट्रॉनिक पद्धतीने केला जातो. याचा अर्थ असा की सर्व व्यवहार एका केंद्रीकृत एक्सचेंजवर न होता जगभरातील व्यापाऱ्यांमध्ये संगणक नेटवर्कद्वारे होतात.

बाजार दिवसाचे २४ तास, आठवड्यातून साडेपाच दिवस सुरू असतो. फ्रँकफूर्ट, हाँगकाँग, लंडन, न्यूयॉर्क, पॅरिस, सिंगापूर, सिडनी, टोकियो आणि झुरिच या प्रमुख आर्थिक केंद्रांमध्ये जगभरातीलचलनांचा व्यापार केला जातो. जागतिक बाजारपेठ असल्याने जवळजवळ प्रत्येक टाइम झोनमध्ये इकडे व्यवहार सुरु असतात. थोडक्यात यूएस ट्रेडिंग डे संपल्यावर टोकियो आणि हाँगकाँगमध्ये फॉरेक्स मार्केट सुरू होते. फॉरेक्स मार्केट कोणत्याही वेळी सक्रिय असू शकते,आणि त्यातील किंमती सतत बदलत असतात. जागतिक फॉरेक्स मार्केटमध्ये कोणत्याही भौतिक इमारती व्यापाराचे ठिकाण म्हणून कार्य करत नाहीत. त्याऐवजी, ही कनेक्टेड ट्रेडिंग टर्मिनल्स आणि संगणक नेटवर्कची मालिका आहे. फॉरेक्स मार्केटमध्ये सहभागी संस्था, गुंतवणूक बँका, व्यावसायिक बँका आणि जगभरातील किरकोळ गुंतवणूकदार समाविष्ट होतात.

फॉरेक्स ट्रेडिंग, किंवा एफएक्स ट्रेडिंगमध्ये नफा मिळवण्याच्या उद्देशाने विविध चलने खरेदी आणि विक्री केली जातात. त्याच्या केंद्रस्थानी, फॉरेक्स ट्रेडिंग म्हणजे चलनांच्या जोड्यांची बदलती मूल्ये बघितली जातात. उदाहरणार्थ, यूएस डॉलरच्या तुलनेत युरोचे मूल्य वाढेल असे तुम्हाला वाटत असल्यास, एखादा गुंतवणूकदार डॉलर्सच्या बदल्यात युरो खरेदी करू शकतो. युरोचे मूल्य सापेक्ष आधारावर (EUR/USD दर) वाढल्यास, तुम्ही तुमचे युरो तुम्ही सुरुवातीला खर्च केलेल्या डॉलर्सपेक्षा जास्त डॉलर्समध्ये परत विकू शकता, अशा प्रकारे नफा मिळवला जातो.

यासोबतच विदेशी मुद्रा व्यापार हेजिंग हेतूंसाठी देखील वापरला जातो. चलन जोखीम म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या प्रतिकूल चलन हालचालींपासून स्वतःचे संरक्षण करण्यासाठी विदेशी चलनातील हेजिंगचा वापर व्यक्ती आणि व्यवसाय करतात. उदाहरणार्थ, दुसऱ्या देशात व्यवसाय करणारी कंपनी परदेशातील विनिमय दरातील चढ-उतारांमुळे होणाऱ्या संभाव्य नुकसानापासून बचाव करण्यासाठी विदेशी मुद्रा व्यापाराचा वापर करू शकते. परकीय चलन व्यवहाराद्वारे अगोदरच अनुकूल दर मिळवून, ते आर्थिक अनिश्चिततेचा धोका कमी करू शकतात आणि त्यांच्या देशांतर्गत चलनात अधिक स्थिर नफा किंवा खर्च सुनिश्चित करू शकतात. परकीय चलन व्यापाराचा हा पैलू त्यांच्या आर्थिक नियोजनात स्थिरता शोधणाऱ्या आंतरराष्ट्रीय व्यवसायांसाठी महत्त्वपूर्ण आहे. फॉरेक्स ट्रेडिंगमध्ये हाय लिक्विडीटी सारख्या अनुकूल बाबी आहेत.  याव्यतिरिक्त, गुंतवणूकदार व व्यापाऱ्यांना तुलनेने कमी रकमेसह मोठ्या स्थितीवर नियंत्रण ठेवण्याची परवानगी मिळते.

फॉरेक्स ट्रेडिंग देखील जागतिक पातळीवर केले जाते, आणि यामध्ये जगभरातील वित्तीय केंद्रांचा समावेश आहे. म्हणजेच या अर्थ चलन मूल्यांवर विविध जागतिक घटनांचा प्रभाव पडतो. व्याजदर, चलनवाढ, भू-राजकीय स्थिरता आणि आर्थिक वाढ यासारखे आर्थिक निर्देशक चलन किमतींवर लक्षणीय परिणाम करू शकतात. उदाहरणार्थ, जर एखाद्या देशाच्या मध्यवर्ती बँकेने त्याचे व्याजदर वाढवले, तर त्या चलनात गुंतवणुकीवर जास्त परतावा मिळाल्याने त्याचे चलन मजबूत होऊ शकते. त्याचप्रमाणे, राजकीय अनिश्चितता किंवा खराब आर्थिक वाढीचा दृष्टीकोन चलनाच्या अवमूल्यनास कारणीभूत ठरू शकतो. ही जागतिक इंटरकनेक्टिव्हिटी फॉरेक्स ट्रेडिंगला केवळ आर्थिक क्रियाकलापच नाही तर जगभरातील आर्थिक आणि राजकीय गतिशीलतेचे प्रतिबिंब देखील बनवते.

फॉरेक्सचा व्यापार प्रामुख्याने स्पॉट, फॉरवर्ड्स आणि फ्युचर्स मार्केटद्वारे केला जातो. स्पॉट मार्केट हे तिन्ही बाजारांपैकी सर्वात मोठे आहे कारण ही “अंडरलायंग” मालमत्ता आहे ज्यावर फॉरवर्ड आणि फ्युचर्स मार्केट आधारित आहे. जेव्हा लोक फॉरेक्स मार्केटबद्दल बोलतात तेव्हा ते सहसा स्पॉट मार्केटचा संदर्भ घेतात. फॉरवर्ड्स आणि फ्युचर्स मार्केट्स काही इन्व्हेस्टमेंट कंपन्या किंवा वित्तीय कंपन्यांमध्ये अधिक लोकप्रिय आहेत कारण त्यांना भविष्यातील विशिष्ट तारखेपर्यंत त्यांची परकीय चलन जोखीम हेज करणे आवश्यक असते.

भारतामध्ये १९९३ पासून फॉरेक्स ट्रेडिंग केले जाते.  RBI नुसार, OTC आणि स्पॉट मार्केट हे भारतातील फॉरेक्स ट्रेडिंग मधील महत्वापूर्ण मार्केट आहेत. ट्रेडिंग सुरू करण्यासाठी, तुम्हाला डीमॅट खाते, ट्रेडिंग खाते आणि बँक खाते जोडलेले असणे आवश्यक आहे. फक्त SEBI-नोंदणीकृत ब्रोकर्सना NSE, BSE, MCX-SX सारख्या एक्सचेंजेसवर चलन व्यापार करण्याची परवानगी आहे. भारतात, INR किंवा भारतीय रुपयाची देवाणघेवाण चार चलनांसाठी करता येते उदा. यूएस डॉलर (USD), युरो (EUR), जपानी येन (JPY) आणि ग्रेट ब्रिटन पाउंड (GBP). क्रॉस करन्सी व्यवहार, EUR-USD, USD-JPY आणि GBP-USD वर फ्युचर्स आणि पर्याय करार देखील उपलब्ध आहेत. फॉरेक्स मार्केट SEBI आणि RBI द्वारे संयुक्तपणे नियंत्रित केले जाते.

फॉरेक्स मार्केटचे फायदे:

जागतिक स्तरावर दैनंदिन ट्रेडिंग व्हॉल्यूमच्या दृष्टीने फॉरेक्स मार्केट सर्वात मोठे आहे आणि हे मार्केट सर्वाधिक लिक्विड म्हणून ओळखले जाते.

फॉरेक्स मार्केट दिवसाचे २४ तास, आठवड्याचे साडेपाच दिवस सुरु असते. आणि प्रत्येक दिवस ऑस्ट्रेलियामध्ये सुरू होते आणि न्यूयॉर्कमध्ये समाप्त होते. भरपूर वेळ आणि मोठ्या व्याप्तीमुळे व्यापाऱ्यांना नफा कमावण्यासाठी किंवा तोटा कव्हर करण्यासाठी भरपूर संधी मिळतात. फ्रँकफर्ट, हाँगकाँग, लंडन, न्यूयॉर्क, पॅरिस, सिंगापूर, सिडनी, टोकियो आणि झुरिच ही प्रमुख विदेशी चलन बाजार केंद्रे आहेत.

परकीय चलन व्यापारातील उपलब्ध लाभाचा अर्थ असा आहे की व्यापाऱ्याचे प्रारंभिक भांडवल वेगाने वाढू शकते.

फॉरेक्स ट्रेडिंग सामान्यत: नियमित व्यापाराप्रमाणेच नियमांचे पालन करते आणि त्यासाठी खूप कमी प्रारंभिक भांडवल आवश्यक असते; म्हणून, शेअर्सपेक्षा फॉरेक्स ट्रेडिंग सुरू करणे सोपे आहे.

परकीय चलन बाजार पारंपारिक स्टॉक किंवा बाँड मार्केटपेक्षा अधिक विकेंद्रित आहे. फॉरेक्स मार्केट ऑपरेशन्सवर नियमन करणारे कोणतेही केंद्रीकृत विनिमय(regulator) नाही.

मोठ्या प्रमाणातील लाभामुळे, गुंतवणूकदारांनी फॉरेक्सवर व्यापार करताना सावधगिरी बाळगली पाहिजे, कारण ते देखील मोठ्या प्रमाणात अनियंत्रित आहे.