डिपॉझिटरी रिसिप्ट्स हा कंपन्यांसाठी त्यांच्या समभागांचे जागतिकीकरण करण्याचा आणि आंतरराष्ट्रीय गुंतवणूकदारांसाठी खुला करण्याचा एक लोकप्रिय मार्ग आहे. डिपॉझिटरी रिसिप्ट्स हे एक प्रकारचे प्रमाणपत्र आहे जे परदेशी कंपनीच्या शेअर्सचे प्रतिनिधित्व करते, जे स्थानिक स्टॉक एक्सचेंजवर व्यापार केले जाते.

भारतीय गुंतवणूकदारांच्या नजरेतून पाहायचे तर भारतातली नोंदणीकृत कंपनि जेव्हा परदेशात नॅसडॅक किंवा न्यूयॉर्क स्टॉक एक्सचेंज वर जेव्हा त्यांचे समभाग नोंदवते तेव्हा गुंतवणूकदारांना अमेरिकेत डिपॉझिटरी रिसीट प्रदान करते. 

अमेरिकन डिपॉझिटरी रिसिप्ट्स

अमेरिकन डिपॉझिटरी रिसिप्ट्स (एडीआर) हे अमेरिकेतील इन्व्हेस्टरला परदेशी कंपनीमध्ये इन्व्हेस्ट करण्याची परवानगी देणारे आर्थिक साधन आहे. एडीआर हे एक प्रमाणपत्र आहे जे परदेशी कंपनीमध्ये विशिष्ट संख्येतील शेअर्सच्या मालकीचे प्रतिनिधित्व करते. ADR हे US डिपॉझिटरी बँकद्वारे जारी केले जातात, ज्या बँककडे परदेशी कंपनीचे शेअर्स कस्टडीमध्ये आहेत. एडीआर अमेरिकन गुंतवणूकदारांना परदेशी बाजारपेठेतील जटिलता आणि चलन विनिमयाशी सामना न करता परदेशी कंपन्यांमध्ये गुंतवणूक करण्याची परवानगी देतात.

डिपॉझिटरी बँक एडीआर जारी करते आणि त्यामध्ये विशिष्ट संख्येच्या परदेशी कंपनीच्या शेअर्सचे प्रतिनिधित्व केले जाते. आणि हे एडीआर विविध एक्सचेंजसवर नियमित शेअर्सप्रमाणेच खरेदी आणि विक्री केले जाऊ शकतात. ADR चे मूल्य परदेशी बाजारातील अंतर्निहित शेअर्सच्या मूल्यावर आधारित असते.

अमेरिकन डिपॉझिटरी रिसिप्ट्सची (एडीआर) किंमत विविध घटकांनुसार बदलू शकते. त्यापैकी काही कारण म्हणजे:

1. कन्व्हर्जन रेशिओ: एडीआरचा कन्व्हर्जन रेशिओ म्हणजे प्रत्येक एडीआर अंतर्गत असलेल्या परदेशी शेअर्सची संख्या. हा रेशिओ बदलतो म्हणजे एका एडीआरमध्ये जर का कंपनी चे ५ शेअर उपलब्ध असतील तर ती संख्या बदलून २ किंवा ७ होते. आणि या बदलाचा परिणाम ADR च्या किंमतीवर देखील होतो.
2. डिपॉझिटरी बँक फी: ADR प्रोग्राम जारी करण्यासाठी आणि देखभाल करण्यासाठी डिपॉझिटरी बँक काही शुल्क आकारते. या शुल्कामध्ये प्रारंभिक सेट-अप शुल्क, कस्टडी शुल्क, ट्रान्झॅक्शन शुल्क आणि इतर खर्च समाविष्ट आहेत, जे एडीआरच्या स्तरानुसार बदलू शकते.
3. परदेशी विनिमय दर: एडीआरची किंमत यूएस डॉलर्समध्ये आहे, परंतु अंतर्निहित परदेशी भाग स्थानिक चलनात नामांकित केले जातात. परदेशी विनिमय दरांमधील बदल एडीआरच्या मूल्यावर परिणाम होतो.
4. ट्रेडिंग फी: इन्व्हेस्टरला एडीआर खरेदी आणि विक्रीसाठी शुल्क भरावे लागते, ते शुल्क ब्रोकर आणि ट्रेडिंग प्लॅटफॉर्मनुसार बदलू शकते.

ग्लोबल डिपॉझिटरी रिसिप्ट्स (जीडीआर)

जीडीआर हे परदेशी कंपन्यांना स्थानिक स्टॉक एक्सचेंजवर त्यांचे शेअर्स सूचीबद्ध न करता परदेशी बाजारात भांडवल उभारण्याचा मार्ग आहे. बँक परदेशी कंपनीचे शेअर्स खरेदी करते आणि जीडीआर जारी करते. बँककडे अंतर्निहित शेअर्स असतात आणि गुंतवणूकदारांना त्या शेअर्सचे प्रतिनिधित्व करणारे जीडीआर जारी केले जातात. जीडीआर हे यूएस डॉलर्स सारख्या चलनात नामांकित केले जातात आणि आंतरराष्ट्रीय स्टॉक एक्सचेंजवर ट्रेड केले जातात. हे इन्व्हेस्टरना परदेशी स्टॉक एक्सचेंजमध्ये इन्व्हेस्ट करण्याच्या जटिलतेचा सामना न करता परदेशी कंपन्यांमध्ये इन्व्हेस्ट करण्याची परवानगी देते, तसेच आंतरराष्ट्रीय इन्व्हेस्टरच्या विस्तृत पूलमध्ये कंपन्यांना ॲक्सेस प्रदान करते.

ग्लोबल डिपॉझिटरी रिसिप्ट्स हे एक प्रकारचे बँकचे प्रमाणपत्र आहे जे आंतरराष्ट्रीय कंपनीमधील शेअर्सचे प्रतिनिधित्व करते. जीडीआर अंतर्गत असलेले शेअर्स डिपॉझिटरी बँक किंवा कस्टोडियल संस्थेकडे ठेवीवर राहतात.आंतरराष्ट्रीय कंपनीच्या शेअर्सचा देशांतर्गत शेअर्स म्हणून व्यापार करताना कंपनी जिथे आहे त्या देशात, इतरत्र असलेले जागतिक गुंतवणूकदार त्या शेअर्समध्ये जीडीआर द्वारे गुंतवणूक करू शकतात.

जीडीआर चा वापर करून, कंपन्या जगभरातील देशांतील गुंतवणूकदारांकडून भांडवल उभारू शकतात. त्या गुंतवणूकदारांसाठी, जीडीआर त्यांच्या देशाच्या चलनांमध्ये नामांकित केले जातील. जीडीआर हे निगोशिएबल प्रमाणपत्रे असल्याने, ते अनेक बाजारपेठांमध्ये व्यापार करतात आणि गुंतवणूकदारांना आर्बिट्राज संधी देऊ शकतात.

जेव्हा युरोपियन गुंतवणूकदार युरोपच्या बाहेर असलेल्या कंपन्यांच्या शेअर्समध्ये स्थानिक पातळीवर व्यवहार करू इच्छितात तेव्हा त्यांना युरोपियन डिपॉझिटरी रिसीट्स किंवा इडीआर म्हणून संबोधले जाते.

डिपॉझिटरी बँकेद्वारे वितरीत केलेला जीडीआर विशिष्ट आंतरराष्ट्रीय कंपनीमधील अंतर्निहित समभागांची विशिष्ट संख्या दर्शवितो. डिपॉझिटरी बँक प्रथम आंतरराष्ट्रीय कंपनीचे शेअर्स खरेदी करते (किंवा, ते आधीपासून मालक असलेल्या गुंतवणूकदाराकडून मिळवते). नंतर काही ठराविक शेअर्स एकत्र करते. हा बंडल जीडीआर द्वारे दर्शविला जातो. जीडीआर नंतर डिपॉझिटरी बँकेद्वारे स्थानिक स्टॉक एक्सचेंजवर जारी केला जातो. अंतर्निहित शेअर्स डिपॉझिटरी बँकेकडे (किंवा आंतरराष्ट्रीय देशातील कस्टोडियन बँक) ठेवीवर राहतात.

जीडीआरचा समावेश असलेली ट्रेडिंग प्रक्रिया ते ज्या एक्सचेंजवर व्यापार करतात त्याद्वारे नियंत्रित केली जाते. उदाहरणार्थ, यू.एस. मध्ये, जागतिक ठेवींच्या पावत्या उद्धृत केल्या जातात आणि यू.एस. डॉलरमध्ये व्यापार केला जातो. ते यूएस डॉलर्ससह लाभांश देखील देतात. हे व्यवहार आणि सेटलमेंट प्रक्रिया  एक्सचेंजच्या नियमांच्या अधीन असतात.

सामान्यतः, जीडीआर एका खाजगी ऑफरद्वारे संस्थात्मक गुंतवणूकदारांना ऑफर केले जातात, असे केल्यामुळे सिक्युरिटीज कायद्यांतर्गत नोंदणी फी मधून सूट मिळू शकते. जीडीआरच्या कार्यक्षमतेमुळे,आशिया किंवा युरोप सारख्या प्रदेशातील जारीकर्त्यांनी जीडीआरचा वापर वाढविला आहे.