भारतीय भांडवल बाजार हा जगातील सर्वात मोठ्या आणि सर्वात गतिमान बाजारांपैकी एक आहे. या बाजारात गुंतवणूक करणं हे आर्थिक संपत्ती निर्माण करण्याचा उत्तम मार्ग आहे. शेअर बाजार समजून घेण्यासाठी आणि त्यात यशस्वीरित्या गुंतवणूक करण्यासाठी, भांडवल बाजाराची रचना समजून घेणं अत्यंत आवश्यक आहे.

शेअर बाजाराची रचना

भारतीय भांडवल बाजाराची रचना अनेक घटकांच्या सहभागामुळे विकसित झाली आहे. ईस्ट इंडिया कंपनीने भारतात आधुनिक भांडवल बाजाराची सुरुवात केली. १८७५ मध्ये, मुंबई स्टॉक एक्सचेंजची स्थापना झाली. याच सुमारास अनेक प्रादेशिक स्टॉक एक्सचेंजेसची स्थापना झाली. पण ख-या अर्थाने भांडवल बाजाराची रचना करायचा वेग वाढला तो १९९२ मध्ये सेबीची स्थापना झाल्यानंतर.

भांडवल बाजार आणि स्टॅाक एक्सेंज ज्याला मराठीत सामान्यतः शेअर बाजार म्हंटलं जाते यात काही फरक आहेत. भांडवल बाजार म्हणजे जिथे व्यवसाय आणि कंपन्या भांडवल उभारणीसाठी येतात. भांडवल उभारणी प्राथमिक आणि दुय्यम बाजारातून केली जाते. स्टॅाक एक्सचेंज हा दुय्यम बाजाराचा अविभाज्य अंग आहे.

प्राथमिक बाजार

प्राथमिक बाजार नोंदणीकृत नसलेल्या खाजगी कंपन्यांसाठी भांडवल उभारण्याचा मार्ग आहे. खाजगी कंपन्या IPO (Initial Public Offer) प्रक्रियेद्वारे शेअर्स जारी करून स्वतःचे समभाग स्टॅाक एक्स्चेंजेसवर नोंदवल्या जातात.

IPO मध्ये, कंपनी शेअर्सची किंमत बुक बिल्डिंग प्रक्रियेद्वारे ठरवते. या प्रक्रियेत, गुंतवणूकदारांकडून शेअर्ससाठी मागणी जमा केली जाते आणि त्यानुसार किंमत ठरवली जाते.

प्राथमिक बाजारात दलाल आणि अंडररायटर महत्त्वाची भूमिका बजावतात. दलाल कंपन्यांना IPO मध्ये मदत करतात, तर अंडररायटर IPO मध्ये उरलेले शेअर्स खरेदी करण्याची जबाबदारी घेतात. या खेरीज प्राथमिक बाजारात मर्चंट बॅंकर, कायदेतज्ञ, आरटीए यांची देखील समभागांच्या नोंदणीत महत्वाची भूमिका असते.

दुय्यम बाजार

• शेअर्सची खरेदी आणि विक्री: दुय्यम बाजार हा गुंतवणूकदारांना शेअर्स खरेदी आणि विक्री करण्यासाठी व्यासपीठ प्रदान करतो. BSE (Bombay Stock Exchange) आणि NSE (National Stock Exchange) हे भारतातील दोन प्रमुख स्टॉक एक्सचेंजेस आहेत. याखेरीज मेट्रोपोलिटन नावाचे देखील एक एक्सचेंज भारतात कार्यरत आहे.
• ऑर्डर बुक आणि ट्रेडिंग: दुय्यम बाजारात, ऑर्डर बुकद्वारे शेअर्सची खरेदी आणि विक्री होते. ऑर्डर बुकमध्ये खरेदीदार आणि विक्रेत्यांच्या ऑर्डरची माहिती असते. ट्रेडिंग सत्रात, ऑर्डर बुकमधील जुळणाऱ्या ऑर्डरवर ट्रेडिंग होते.
• मार्केट मेकर्स आणि ब्रोकर्स: दुय्यम बाजारात मार्केट मेकर्स आणि ब्रोकर्स महत्त्वाची भूमिका बजावतात. मार्केट मेकर्स बाजारात तरलता प्रदान करतात, तर ब्रोकर्स गुंतवणूकदारांना शेअर्स खरेदी आणि विक्री करण्यात मदत करतात.

नियामक आणि सेल्फ-रेग्युलेटरी संस्था

भारतीय सिक्युरिटीज आणि एक्सचेंज बोर्ड (SEBI) हा भारतीय शेअर बाजाराचा नियामक आहे. SEBI गुंतवणूकदारांच्या हिताचे रक्षण करते आणि बाजारात पारदर्शकता आणि नीतिमत्ता राखण्यासाठी काम करते.

• स्टॉक एक्सचेंजेस: BSE आणि NSE सारख्या स्टॉक एक्सचेंजेस स्वतःचे नियम आणि कायदे लागू करतात. ते बाजारात गैरव्यवहार टाळण्यासाठी आणि गुंतवणूकदारांच्या हिताचे रक्षण करण्यासाठी काम करतात.

इतर घटक:

• डिपॉझिटरी आणि क्लीयरिंग कॉर्पोरेशन: डिपॉझिटरी शेअर्सचे इलेक्ट्रॉनिक स्वरूपात ठेवण्याची सुविधा देतात. क्लीयरिंग कॉर्पोरेशन ट्रेडिंगच्या व्यवहारांचे निपटारा करते.
• मीडिया आणि डेटा प्रदात्या: मीडिया आणि डेटा प्रदात्या गुंतवणूकदारांना बाजारातील घडामोडी आणि माहिती प्रदान करतात. यात मनिकंट्रोल सारख्या कंपन्या आघाडीवर आहेत.

बाजारातील भागधारक

• गुंतवणूकदार: हे लोक शेअर्स खरेदी करतात आणि त्यांच्या विक्रीतून नफा मिळवण्याची आशा करतात.
• दलाल: हे लोक गुंतवणूकदारांसाठी शेअर्सची खरेदी आणि विक्री करतात.
• स्टॉक एक्सचेंज: हे व्यासपीठ आहे जिथे शेअर्सची खरेदी आणि विक्री होते.
• नियामक: भारतीय सिक्युरिटीज अँड एक्सचेंज बोर्ड (SEBI) हे भारतीय शेअर बाजाराचे नियामक आहे. SEBI बाजारात पारदर्शकता आणि गुंतवणूकदारांच्या हिताचे रक्षण करते.

शेअर बाजारात गुंतवणूक करण्याचे फायदे:

• आर्थिक संपत्ती निर्मिती: शेअर बाजारात गुंतवणूक करून तुम्ही तुमची आर्थिक संपत्ती वाढवू शकता.
• दीर्घकालीन बचत: शेअर बाजारात गुंतवणूक हा दीर्घकालीन बचतीचा उत्तम मार्ग आहे.
• विविधता: शेअर बाजारात गुंतवणूक करून तुम्ही तुमच्या गुंतवणुकीचे विविधीकरण करू शकता.
• लवचिकता: तुम्ही तुमच्या गरजेनुसार शेअर्स खरेदी आणि विक्री करू शकता.

शेअर बाजारात गुंतवणूक करण्याचे तोटे:

• जोखीम: शेअर बाजारात गुंतवणुकीत नेहमीच जोखीम असते. शेअर्सची किंमत वाढू शकते किंवा कमी होऊ शकते.
• अस्थिरता: शेअर बाजार अस्थिर असू शकतो. शेअर्सची किंमत अल्पावधीत लक्षणीयरीत्या बदलू शकते.
• ज्ञान आणि अनुभव: शेअर बाजारात यशस्वीरित्या गुंतवणूक करण्यासाठी तुम्हाला ज्ञान आणि अनुभव आवश्यक आहे.

भारतीय भांडवल बाजाराची रचना अनेक दशकांत विकसित झाली आहे आणि त्यात अनेक घटकांचा समावेश आहे. सरकार, SEBI, स्टॉक एक्सचेंजेस आणि मध्यस्थं यांनी भांडवल बाजाराच्या विकासात महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे.