इक्विटी बाजारपेठेच्या गुंतागुंतीच्या जगातात पदार्पण करताना, गुंतवणूकदारांना विविध प्रकारच्या साधनांची माहिती असणे आवश्यक असते. या साधनांपैकीच एक म्हणजे “डेरिव्हेटिव्ह”. हे साधन गुंतवणूकदारांना नवीन संधी, जोखीम कमी करण्याचे मार्ग आणि बाजारातील चढउतारांचा फायदा घेण्याची क्षमता प्रदान करते. परंतु, डेरिव्हेटिव्ह हे गुंतागुंतीचे आणि जोखीमपूर्ण साधन देखील आहे. त्यामुळे या क्षेत्रात प्रवेश करण्यापूर्वी त्यांची चांगली समज असणे आवश्यक आहे.

डेरिव्हेटिव्ह म्हणजे काय?

डेरिव्हेटिव्ह हे आर्थिक करार असतात ज्यांचे मूल्य अंतर्निहित मालमत्तेच्या किंमतीवर अवलंबून असते. ही अंतर्निहित मालमत्ता एखाद्या कंपनीचे स्टॉक (इक्विटी), वस्तू (कमोडिटी), चलन किंवा अगदी इतर डेरिव्हेटिव्ह देखील असू शकते. सोप्या शब्दांत सांगायचे तर, डेरिव्हेटिव्ह हा भविष्यातील एखाद्या ठराविक तारखेला ठरलेल्या किंमतीवर मालमत्ता खरेदी किंवा विक्री करण्याचा करार असतो.

डेरिव्हेटिव्हचे प्रकार (Types of Derivatives)

डेरिव्हेटिव्ह अनेक प्रकारांमध्ये येतात. परंतु इक्विटी बाजारपेठेत सर्वाधिक वापरले जाणारे दोन प्रकार म्हणजे फ्यूचर्स (Futures) आणि ऑप्शन्स (Options).

फ्यूचर्स कॉन्ट्रॅक्ट (Futures Contract):

फ्यूचर्स कॉन्ट्रॅक्ट हा एक करार असतो ज्यामध्ये खरेदीदार आणि विक्रेता भविष्यात ठरलेल्या तारखेला निश्चित किंमतीवर ठरलेली मालमत्ता खरेदी किंवा विक्री करण्यासाठी सहमत होतात. उदाहरणार्थ, तुम्ही एखाद्या कंपनीच्या 100 स्टॉक भविष्यातील तीन महिन्यांनंतर ₹100 प्रति शेअर या दराने खरेदी करण्यासाठी फ्यूचर्स कॉन्ट्रॅक्टमध्ये प्रवेश करू शकता. तीन महिन्यांनंतर, बाजारातील किंमत ₹120 प्रति शेअर असली तरी तुम्हाला ₹100 प्रति शेअर दरानेच स्टॉक खरेदी करावा लागेल. त्याचप्रमाणे, बाजारातील किंमत ₹80 प्रति शेअर झाली तरी तुम्हाला ₹100 प्रति शेअर दरानेच स्टॉक विकायचा करार पूर्ण करावा लागेल.

फ्यूचर्स कॉन्ट्रॅक्ट्सचे फायदे:

• हेजिंग (Hedging): फ्यूचर्स कॉन्ट्रॅक्ट्सचा वापर तुमच्या पोर्टफोलिओमधील जोखीम कमी करण्यासाठी केला जाऊ शकतो.
• लीव्हरेज (Leverage): फ्यूचर्स कॉन्ट्रॅक्ट्स तुम्हाला कमी भांडवल वापरून मोठी गुंतवणूक करण्याची परवानगी देतात.

फ्यूचर्स कॉन्ट्रॅक्ट्सचे तोटे:

• उच्च जोखीम (High Risk): फ्यूचर्स कॉन्ट्रॅक्ट्स अत्यंत जोखीमपूर्ण असतात. बाजाराची दिशा तुमच्या विरुद्ध गेली तर तुम्ही तुमची संपूर्ण गुंतवणूक गमावू शकता.

भारतीय बाजारपेठेत अनेक प्रकारचे फ्युचर्सचे प्रकार उपलब्ध आहेत. त्यापैकी काही उदाहरणे पाहूया:

• इंडेक्स फ्यूचर्स : हे फ्यूचर्स कॉन्ट्रॅक्ट्स एखाद्या स्टॉक मार्केट इंडेक्सच्या (उदा: निफ्टी 50, सेंसेक्स 30) भविष्यात ठरलेल्या किंमतीवर खरेदी किंवा विक्री करण्याचा अधिकार देतात.
• स्टॉक फ्यूचर्स (Stock Futures): हे फ्यूचर्स कॉन्ट्रॅक्ट्स एखाद्या विशिष्ट कंपनीच्या स्टॉकमध्ये भविष्यात ठरलेल्या किंमतीवर खरेदी किंवा विक्री करण्याचा अधिकार देतात.
• बँक निफ्टी फ्यूचर्स (Bank Nifty Futures): हे फ्यूचर्स कॉन्ट्रॅक्ट्स निफ्टी बँक इंडेक्समध्ये भविष्यात ठरलेल्या किंमतीवर खरेदी किंवा विक्री करण्याचा अधिकार देतात. बॅंक निफ्टीच्या इंडेक्समध्ये भारतातील 12 प्रमुख बँकांचा समावेश असतो.

ऑप्शन कॉन्ट्रॅक्ट

फ्यूचर्स कॉन्ट्रॅक्टपेक्षा वेगळे, ऑप्शन कॉन्ट्रॅक्ट हा खरेदीदाराला (कॉल ऑप्शन) किंवा विक्रेत्याला (पुट ऑप्शन) ठरलेल्या किंमतीवर (स्ट्राइक प्राइस) ठरलेल्या तारखेपर्यंत (एक्सपिरी डेट) एखादी मालमत्ता खरेदी किंवा विक्री करण्याचा अधिकार देतो. हा अधिकार सक्ती नाही तर पर्याय असतो. म्हणजेच, गुंतवणूकदाराला बाजाराची स्थिती अनुकूल नसल्यास हा करार सोडूनही देण्याचा पर्याय असतो.

ऑप्शन कॉन्ट्रॅक्टचे दोन प्रकार आहेत:

• कॉल ऑप्शन (Call Option): कॉल ऑप्शन खरेदी करून तुम्ही भविष्यात ठरलेल्या तारखेपर्यंत ठरलेल्या किंमतीवर (स्ट्राइक प्राइस) एखादी मालमत्ता खरेदी करण्याचा अधिकार मिळवता. उदाहरणार्थ, तुम्ही एखाद्या कंपनीच्या 100 स्टॉकचा कॉल ऑप्शन ₹100च्या स्ट्राइक प्राइसवर खरेदी केला. जर एक्सपिरी डेटपर्यंत स्टॉकची किंमत ₹120 झाली तर तुम्ही ₹100 प्रति शेअर दराने स्टॉक खरेदी करून नफा कमवू शकता. परंतु, जर स्टॉकची किंमत ₹80 पेक्षा खाली गेली तर तुम्ही हा करार सोडूनही देऊ शकता आणि फक्त तुम्ही ज्या किंमतीला कॉल ऑप्शन खरेदी केला होता ती रक्कम गमावून बसाल.
• पुट ऑप्शन (Put Option): पुट ऑप्शन खरेदी करून तुम्ही भविष्यात ठरलेल्या तारखेपर्यंत ठरलेल्या किंमतीवर (स्ट्राइक प्राइस) एखादी मालमत्ता विकण्याचा अधिकार मिळवता. उदाहरणार्थ, तुम्ही एखाद्या कंपनीच्या 100 स्टॉकचा पुट ऑप्शन ₹100च्या स्ट्राइक प्राइसवर खरेदी केला. जर एक्सपिरी डेटपर्यंत स्टॉकची किंमत ₹80 झाली तर तुम्ही ₹100 प्रति शेअर दराने स्टॉक विकून नफा कमवू शकता. परंतु, जर स्टॉकची किंमत ₹120 पेक्षा वर गेली तर तुम्ही हा करार सोडूनही देऊ शकता आणि फक्त तुम्ही ज्या किंमतीला पुट ऑप्शन खरेदी केला होता ती रक्कम गमावून बसाल.

ऑप्शन कॉन्ट्रॅक्ट्सचे फायदे:

• मर्यादित जोखीम (Limited Risk): ऑप्शन कॉन्ट्रॅक्ट्समध्ये फ्यूचर्स कॉन्ट्रॅक्ट्सपेक्षा कमी जोखीम असते. तुम्ही फक्त तुम्ही ज्या किंमतीला ऑप्शन खरेदी केला होता ती रक्कम गमावून बसाल शकता.
• लवचिकता (Flexibility): ऑप्शन कॉन्ट्रॅक्ट्स तुम्हाला बाजाराची चढउतारांचा फायदा घेण्यासाठी अधिक लवचिकता प्रदान करतात.

ऑप्शन कॉन्ट्रॅक्ट्सचे तोटे:

• जटिलता (Complexity): ऑप्शन कॉन्ट्रॅक्ट्स फ्यूचर्स कॉन्ट्रॅक्ट्सपेक्षा अधिक जटिल असतात. त्यांचा वापर करण्यापूर्वी त्यांची चांगली समज असणे आवश्यक आहे.
• वेळेचा क्षय (Time Decay): ऑप्शन कॉन्ट्रॅक्ट्सची किंमत वेळेसोबत कमी होत जाते (टाइम डेके). म्हणजेच, जसजशी एक्सपिरी डेट जवळ येईल तसतसा तुमचा ऑप्शन कमी किमतीला ट्रेड होत जातो.

डेरिव्हेटीव्ह म्हणजे अधिक जोखिम

डेरिव्हेटिव्ह हा प्रकार कायम आकर्षक वाटणारा सट्टेबाजीचा प्रकार आहे. यात कमी पैसे गुंतवून जास्त नफा कमवता येतो. उदाहरणार्थ रिलायंसचे १०० शेयर ३००० रूपये किमतीने विकत घेण्यासाठी ३००००० रूपयांचे भागभांडवल लागेल पण १०० शेयरचा लॅाट फ्युचरमध्ये घेण्यासाठी केवळ ६०-७० हजार रूपयांचे मार्जिन पुरेसे आहे. आणि ॲाप्शन्समध्ये तर रिलायंसचा ३००० रूपयांचा कॅाल समजा ८ रूपयांच्या प्रिमियमने व्यवहार करत असेल तर केवळ ८०० रूपयांत देखील तुम्ही रिलायंसचे १०० शेयर्स घेऊ शकता.

पण भांडवल बाजाराचे नियामक असलेल्या सेबीच्या पाहणीनुसार या व्यवहारात ९५% लोकं पैसे घालवतात किंवा तोटा करतात. केवळ ५% लोकंच पैसे कमवतात. स्वतः बाजाराचे नियामक जर हे सांगत असेल तर मी त्या ५% नफा कमवणा-या लोकांमध्येच असेन हा अट्टाहास करायचा का? हा विचार करण्यासारखा प्रश्न आहे.