भारतातील बॉण्ड बाजारपेठेतील प्रमुख प्रकारचे बॉण्ड

भारतीय अर्थव्यवस्थेमध्ये गुंतवणूक करण्यासाठी अनेक पर्याय उपलब्ध आहेत. त्यापैकी बॉण्ड बाजारपेठ ही एक प्रमुख गुंतवणूक आहे. बॉण्ड हे दीर्घकालीन कर्जाचे साधन आहे जे सरकार, कंपन्या किंवा इतर संस्थांद्वारे जारी केले जाते. बॉण्डमध्ये गुंतवणूक करणे म्हणजे त्या संस्थेकडून कर्ज घेणे होय. या कर्जाच्या बदल्यात गुंतवणूकदाराला ठराविक
व्याज दरानुसार परतावा मिळतो आणि परिपक्वतेच्या वेळी मुळ रक्कम देखील परत मिळते.

बॉण्ड बाजारपेठ ही गुंतवणूकदारांना दीर्घकालीन आर्थिक उद्दिष्टांसाठी गुंतवणूक करण्याची आणि स्थिर उत्पन्न मिळवण्याची संधी देते. भारतात विविध प्रकारचे बॉण्ड उपलब्ध आहेत, प्रत्येकाची वैशिष्ट्ये आणि जोखीम-परतावा वेगळे असतात. गुंतवणूकदारांनी त्यांच्या गरजा, जोखीम सहनशीलता आणि गुंतवणूक क्षितिज यांच्यानुसार योग्य प्रकारचे बॉण्ड निवडणे आवश्यक असते.
या लेखात, आम्ही भारतातील बॉण्ड बाजारपेठेतील काही प्रमुख प्रकारच्या बॉण्ड्सची माहिती देणार आहोत. त्यांची वैशिष्ट्ये, फायदे आणि तोटे यांचा आम्ही आढावा घेऊ. या माहितीच्या आधारे तुम्ही तुमच्या गुंतवणूक निर्णय अधिक सुज्ञपणे घेऊ शकाल.

सरकारी बॉण्ड

हे भारताच्या सरकारद्वारे जारी केलेले बॉण्ड आहेत. हे सर्वात सुरक्षित बॉण्ड मानले जातात कारण सरकार कधीही कर्ज चुकवण्यास असमर्थ ठरणार नाही असा समज असतो.
या बॉण्डवर मिळणारा व्याज दर बाजारपेठेतील इतर बॉण्डपेक्षा कमी असतो. परंतु, सरकारने दिलेली हमी हे याचे मोठे वैशिष्ट्य आहे. सरकारी बॉण्ड अनेक प्रकारचे असतात जसे की ट्रेझरी बिल्स (Treasury Bills), गव्हर्नमेंट ऑफ इंडिया (GoI) बॉण्ड्स इत्यादी.

या सर्व पर्यायां व्यतिरिक्त भारतात बॉण्ड्स अथवा रोख्यांचा अजून एक पर्याय उपलब्ध आहे तो म्हणजे निवडणूक रोखे. पण हा प्रकार गुंतवणुकीचा नसून केवळ देणगी देण्याचा आहे आणि याविषयावर आपण अधिक माहिती वाचू शकता.

कंपनी बॉण्ड

हे कंपन्यांद्वारे जारी केलेले बॉण्ड आहेत. कंपन्या दीर्घकालीन भांडवली आवश्यकता पूर्ण करण्यासाठी बॉण्ड जारी करतात.
कंपनी बॉण्डवर मिळणारा व्याज दर सरकारी बॉण्डपेक्षा जास्त असतो. परंतु, कंपनी बॉण्डमध्ये जोखीम जास्त असते कारण कंपनी कर्ज फेडण्यास असमर्थ ठरू शकते.
कंपनी बॉण्ड देखील अनेक प्रकारचे असतात जसे की सिक्युअर्ड बॉण्ड्स (Secured Bonds), सबऑर्डिनेटेड बॉण्ड्स (Subordinated Bonds) इत्यादी.

PSU बॉण्ड

हे भारत सरकारच्या मालकीच्या उपक्रमांनी (Public Sector Undertakings) जारी केलेले बॉण्ड आहेत.
PSU बॉण्ड सरकारी बॉण्ड आणि कंपनी बॉण्ड यांच्यामध्ये मधला मार्ग असतो. जोखीम आणि परतावा या दोन्ही बाबतीत ते यांच्या दरम्यान राहतात.
PSU बॉण्ड अनेक प्रकारचे असतात जसे की पॉवर फायनान्स कॉर्पोरेशन (PFC) बॉण्ड्स, रूरल इलेक्ट्रिफिकेशन कॉर्पोरेशन (REC) बॉण्ड्स इत्यादी.

टॅक्स फ्री बॉण्ड

या बॉण्डवर मिळणाऱ्या व्याजावर कोणताही कर भरणे लागत नाही. त्यामुळे गुंतवणूकदारांना कर बचत करण्याची संधी मिळते. परंतु, टॅक्स फ्री बॉण्डवर मिळणारा व्याज दर इतर बॉण्डपेक्षा कमी असतो. तसेच, या बॉण्डची लॉक-इन पीरियड (Lock-in Period) जास्त असू शकते.
टॅक्स फ्री बॉण्ड अनेक प्रकारचे असतात जसे की रेलवे बॉण्ड, REC टॅक्स फ्री बॉण्ड्स इत्यादी.

इंफ्रा बॉण्ड

भारताच्या पायाभूत सुविधांमध्ये गुंतवणूक करण्याची संधी शोधणाऱ्या गुंतवणूकदारांसाठी इंफ्रा बॉण्ड एक आकर्षक पर्याय आहेत. भारताच्या पाचगणी संस्था (SPV) द्वारे जारी केलेले हे बॉण्ड दीर्घकालीन आर्थिक उद्दिष्ट साधण्याबरोबरच राष्ट्रीय विकासातही सहभागी करून देतात. इतर बॉण्डपेक्षा जास्त व्याज दर देणारे हे बॉण्ड काही कर लाभ देखील देतात. परंतु, पायाभूत सुविधा प्रकल्पांमध्ये असलेल्या अनिश्चिततेमुळे या बॉण्डमध्ये थोडे अधिक जोखीम असते. लॉक-इन पीरियड आणि बाजारपेठेतील अस्थिरता या बाबींचाही विचार करणे आवश्यक आहे.

सोव्हरिन गोल्ड बॉण्ड

हे भार सरकारद्वारे जारी केलेले बॉण्ड आहेत. या बॉण्डमध्ये गुंतवणूक करणे म्हणजे सोने खरेदी करण्यासारखेच असते.
या बॉण्डवर मिळणारा परतावा सोण्याच्या किमतीमध्ये होणारी वाढ आणि व्याज यावर अवलंबून असतो. सोण्याच्या किमतीत चढउतार होत असल्याने या बॉण्डमध्येही जोखीम असते.
परंतु, सोव्हरिन गोल्ड बॉण्डमध्ये भौतिक सोने साठवण्याची मेल आणि चोरीचा धोका नसतो.

फ्लोटिंग रेट बॉण्ड

या बॉण्डचा व्याज दर बाजारपेठेतील व्याजदरांनुसार बदलत राहतो.
यामुळे वाढत्या व्याजदरांच्या काळात गुंतवणूकदारांना फायदा होतो. परंतु, व्याज दर कमी झाल्यास परतावा कमी होतो.

कनव्हर्टेबल डिबेंचर

हे कंपनीद्वारे जारी केलेले विशेष प्रकारचे बॉण्ड आहेत. ज्या ठराविक कालावधीनंतर हे बॉण्ड कंपनीच्या शेअर्समध्ये रूपांतरित (Convert) करता येतात.
गुंतवणूकदारांना कंपनीच्या चांगल्या कामगिरीमुळे शेअर्सच्या किमतीत वाढ झाल्यास फायदा होतो. परंतु, कंपनीची कामगिरी वाईट गेली तर गुंतवणूकदारांना फक्त व्याज मिळतो.

रिडेम्पशन ऑप्शन बॉण्ड

या बॉण्डमध्ये गुंतवणूकदारांना परिपक्वतेपूर्वी बॉण्ड परत करण्याचा पर्याय (Option) असतो.
बाजारपेठेतील व्याज दर वाढल्यास गुंतवणूकदार हे बॉण्ड परत करून अधिक व्याज मिळवणारे नवीन बॉण्ड खरेदी करू शकतात. परंतु, यामुळे बॉण्ड जारी करणाऱ्या संस्थेला काही अटी असू शकतात.

पेपरलेस बॉण्ड

हे बॉण्ड भौतिक स्वरूपात नसतात तर डीमॅट स्वरूपात असतात. त्यामुळे गुंतवणूकदारांना त्यांचे बॉण्ड सुरक्षित आणि डिजिटल पद्धतीने साठवता येतात.

बॉण्ड बाजारपेठ ही गुंतवणूकदारांसाठी दीर्घकालीन आणि स्थिर परतावा मिळवण्याची उत्तम संधी आहे. मात्र, गुंतवणूक करण्यापूर्वी बाजारपेठ आणि वेगवेगळ्या प्रकारच्या बॉण्ड्सची माहिती असणे आवश्यक आहे. तुमच्या गरजा, जोखीम सहनशीलता आणि गुंतवणूक क्षितिज यांचा विचार करून योग्य प्रकारचे बॉण्ड निवडा. तज्ज्ञांचा सल्ला घेऊन आणि गुंतवणूक योजनेचे नियोजन करून तुम्ही बॉण्ड बाजारपेठेत यशस्वी गुंतवणूक करू शकता.

टीप: हा लेख सर्वसाधारण माहिती देण्यासाठी आहे. गुंतवणूक करण्यापूर्वी तुमच्या आर्थिक सल्लागाराचा सल्ला घ्या.