भारताला कृषिप्रधान अर्थव्यवस्था म्हणून ओळखले जाते. आधुनिक विज्ञानाच्या मदतीने पारंपरिक पिकांच्या प्रगतीत मोठी भर पडली आहे. विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीने भारतात शेती क्षेत्रातील नव्या संधींचा उदय झाला आहे. पारंपरिक आणि आधुनिक विज्ञानाच्या मिश्रणातून शास्त्रज्ञांनी भारतीय शेतकऱ्यांना उत्पादनात आत्मनिर्भर बनवण्याचे नवे धोरण आखले. हिंग (असाफोएटिडा) ही वनस्पती भारतात शतकांपासून एक अत्यावश्यक मसाला म्हणून वापरली जात आहे. पण, त्याची संपूर्ण उपलब्धता आयातीवर अवलंबून होती. भारताच्या आत्मनिर्भरतेच्या दिशेने हे आव्हान पेलण्यासाठी शास्त्रज्ञांनी हिमालयातील थंड आणि कोरड्या प्रदेशात हिंगाची लागवड करण्यास सुरुवात केली.

भारतीय परंपरेतील हिंग

हिंग, Ferula asafetida या वनस्पतीच्या मुळांमधून तयार होत असलेले एक ओलिओ-गम रेजिन आहे. भारतीय इतिहासात हिंगाचे महत्त्व खूप पूर्वीपासून दिसून येते. पुरातत्त्वीय संशोधनातून 2500 ई.स.पूर्वीच्या कबरींमध्ये हिंग आढळल्याची नोंद आहे. हिंग भारतात अफगाणिस्तानातून आणले गेले असल्याचे पुरावे उपलब्ध आहेत. महाभारतात देखील हिंगाचा उल्लेख आढळतो, ज्यातून त्याच्या औषधी गुणधर्मांवर प्रकाश टाकला जातो. आयुर्वेदात हिंगाला पचन सुधारणे, गॅस व सूज कमी करणे अशा गुणधर्मांसाठी उपयुक्त मानले जाते.

भारतीय पाककृतींमध्ये हिंगाचा वापर मोठ्या प्रमाणात केला जातो, ज्यामुळे पदार्थांना एक वेगळा लसणासारखा स्वाद मिळतो. तथापि, भारतामध्ये हिंगाचे  उत्पन्न  होत नसल्याने, त्याची आवक मुख्यत्वे आयातीवर अवलंबून होती. अफगाणिस्तान, उझबेकिस्तान आणि इराण या देशांमधून दरवर्षी 1500 टन हिंग भारतात आयात होत होते. अफगाण हिंगाची किंमत प्रतिकिलो 2,000 ते 55,000 रुपये असते. भारतीय बाजारात उपलब्ध हिंग पिठात मिसळून विकले जात होते, आणि त्यामुळे त्याच्या शुद्धतेत व गुणवत्तेमध्ये घट होत होती.

भारतामध्ये हिंगची लागवड: आत्मनिर्भरतेच्या दिशेने धोरणात्मक पाऊल

भारतीय शास्त्रज्ञांनी हिंगाच्या आत्मनिर्भर उत्पादनासाठी एक नवाच मार्ग निवडला. विज्ञान आणि तंत्रज्ञान मंत्रालयाच्या अरोमा मिशन अंतर्गत हिंगाची लागवड वाढवण्यासाठी विविध योजनांचे अवलंब केले गेले. CSIR-हिमालय जैवस्रोत तंत्रज्ञान संस्था (IHBT) ने हिमाचल प्रदेशातील लाहौल व स्पिती, किन्नौर, कुल्लू व चंबा अशा थंड आणि कोरड्या प्रदेशांमध्ये हिंगाच्या लागवडीचे प्रयोग सुरू केले. आणि हिंगाच्या लागवडीसाठी आवश्यक अशा योग्य रोपांची उपलब्धता आणि त्यांचे तंत्रज्ञान विकसित करून शेतकऱ्यांना एक नवा पर्याय उपलब्ध करून दिला आहे.

२०१८ मध्ये CSIR-IHBT ने इराणमधून Ferula asafetida च्या सहा प्रकारांच्या बियांची आयात केली होती, ज्यामुळे हिमालयातील थंड वाळवंटी प्रदेश हिंगाच्या लागवडीसाठी योग्य मानला गेला. या प्रयत्नांमुळे शेतकऱ्यांना हिंग उत्पादनाचे नवे तंत्रज्ञान मिळाले. आणि भारतीय कृषिक्षेत्रात एक क्रांतिकारक बदल झाला. या उपक्रमामुळे भारतीय शेतकऱ्यांना हिंगाच्या उत्पादनात आत्मनिर्भरता मिळाली, आणि आयातीवरील अवलंब कमी झाला.

आत्मनिर्भरतेसाठी शेतकऱ्यांसाठी नवे तंत्रज्ञान

CSIR-IHBT च्या या उपक्रमामुळे भारतात हिंग उत्पादनाच्या विविध प्रयोगशाळेत विकसित झालेल्या प्रगत तंत्रज्ञानाचा वापर करण्यात आला. हे तंत्रज्ञान शेतकऱ्यांना हिंगाच्या बीजोत्पादनात मार्गदर्शन करत आहे. हिमालयातील थंड आणि कोरडे हवामान हिंगाच्या लागवडीसाठी अनुकूल आहे, कारण हिंगाच्या वनस्पतीच्या मुळांमध्ये ओलिओ-गम रेजिन तयार होण्यासाठी पाच वर्षांचा कालावधी लागतो. यामुळे शेतकऱ्यांना हिंगाचे उत्पादन घेण्यासाठी एक नवा पर्याय उपलब्ध झाला आहे, जो अत्यंत फायदेशीर ठरतो आहे.

आर्थिक महत्त्व आणि बचतीचा उद्देश

भारतातील हिंग लागवडीसाठी परदेशातून आयात करावी लागत असल्याने यावर मोठ्या प्रमाणात आर्थिक भार पडत होता. अंदाजे 1,200 टन कच्चा हिंग दरवर्षी आयात केल्यामुळे भारताला जवळपास 100 मिलियन अमेरिकन डॉलर इतका खर्च येत होता. परंतु, हिंगाची देशांतर्गत लागवड सुरू झाल्याने या खर्चात मोठी बचत झाली. शेतकऱ्यांसाठी हा उपक्रम केवळ आर्थिक फायदा देणारा नाही तर देशाच्या कृषी धोरणांमध्ये एक ऐतिहासिक बदल घडवणारा ठरला आहे.

स्थानिक उत्पादनाचा लाभ

कच्च्या हिंगाचे उत्पादन फक्त Ferula asafetida या प्रजातीपासूनच आर्थिकदृष्ट्या फायदेशीर मानले जाते. CSIR-IHBT ने या प्रजातीच्या बियांचे परीक्षण केले असून भारतीय शेतकऱ्यांना स्थानिक पातळीवर हिंग उत्पादनात यश मिळावे यासाठी संपूर्ण वैज्ञानिक तंत्रज्ञान विकसित केले आहे. अशा पद्धतीने भारतीय शेतकऱ्यांना उत्पन्नाची संधी मिळवून देण्याचे उद्दिष्ट साधले जात आहे.

एक नवा अध्याय: आत्मनिर्भर भारत साध्य करण्याची दिशा

भारतातील हिंगाच्या उत्पादनात आत्मनिर्भरता साधण्याच्या दृष्टीने घेतलेल्या या पावलामुळे कृषिक्षेत्रात नवीन संधी आणि आर्थिक लाभ उपलब्ध झाली आहे. विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाच्या सहाय्याने स्थानिक शेतकऱ्यांना आर्थिक स्थैर्य आणि आत्मनिर्भरता मिळवून देणे हे आत्मनिर्भर भारताच्या उद्दिष्टाच्या दिशेने एक ठोस पाऊल आहे. भारतीय शेतकऱ्यांसाठी हा उपक्रम आर्थिकदृष्ट्या लाभदायक ठरत आहे आणि या नव्या योजनेमुळे देशाच्या कृषिक्षेत्राच्या विकासाला चालना मिळत आहे.

भारताच्या हिंग उत्पादनातील या क्रांतिकारक प्रवासामुळे देशाच्या अर्थव्यवस्थेत एक मोठा बदल घडला आहे. आणि देशाच्या आत्मनिर्भरतेचे  उद्दिष्ट साध्य होण्यात मदत होईल. तसेच यामुळे भारतीय बाजारपेठेत हिंगाच्या उपलब्धता देखील वाढली.