आज १७ मार्च, आज विष्णुशास्त्री चिपळूणकरांची १४२ वी पुण्यतिथी. या निमित्ताने आज त्यांच्या बद्दल थोडी माहिती घेऊ यात.

विष्णुशास्त्री चिपळूणकर हे १९ व्या शतकातील मराठी समाजातील एक तेजस्वी दिव्य होते. ते केवळ एक लेखक, पत्रकार किंवा शिक्षक नव्हते, तर समाजसुधारक, देशभक्त आणि राष्ट्रीय जागृतीचे अग्रणी पुरस्कर्ते होते. त्यांच्या बहुआयामी योगदानाने मराठी साहित्याचे स्वरूप बदलले, स्वातंत्र्यलढ्याला गती दिली आणि शिक्षणाच्या क्षेत्रात क्रांतिकारी परिवर्तन घडवून आणले.

प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण (Early Life and Education)

विष्णुशास्त्रींचा जन्म २० मे १८५० रोजी पुण्यात झाला. त्यांचे वडील कृष्णशास्त्री चिपळूणकर हे संस्कृतचे प्रसिद्ध पंडित आणि लेखक होते. या संस्कारयुक्त वातावरणात विष्णुशास्त्रींची बुद्धिमत्ता आणि जिज्ञासा यांचे लहानपणापासूनच पोषण झाले. त्यांनी पुण्यातील डेक्कन कॉलेजमध्ये शिक्षण घेतले आणि १८६८ मध्ये कला शाखेत पदवी प्राप्त केली. कॉलेजच्या वातावरणात त्यांच्या विचारांवर पाश्चात्त्य तत्त्वज्ञानाचा आणि समाजसुधारांचा प्रभाव पडला.

साहित्यिक कारकीर्द (Literary Career)

विष्णुशास्त्री हे जन्मजात लेखक होते. त्यांनी विविध साहित्य प्रकारांमध्ये मोलाचे योगदान दिले. त्यांच्या लेखनाची वैशिष्ट्ये:

• सामाजिक सुधारणा: विष्णुशास्त्रींनी बालविवाह, सतीसारख्या कुप्रथांवर कठोर टीका केली. स्त्री शिक्षण, विधवा पुनर्विवाह यांचे समर्थन केले. (उदा: ‘बालविवाहाचा निबंध’)
• राष्ट्रवाद: त्यांच्या लेखनातून स्वातंत्र्याची ज्योत जागृत झाली. ब्रिटिश राजवटीच्या अन्यायांवर प्रकाश टाकला. (उदा: ‘भारतवर्षाची दशा’)
• आत्मचरित्रात्मक लेखन: ‘आत्मवृत्त’ हे त्यांचे आत्मचरित्रात्मक लेखन समाजाची तत्कालीन स्थिती समजून घेण्यासाठी उपयुक्त आहे.
• साहित्य समीक्षा: त्यांनी मराठी साहित्याची समीक्षा करून दर्जेदार साहित्य निर्मितीला प्रोत्साहन दिले. (उदा: ‘विचारलहरी’)

पत्रकार आणि विचारवंत (Journalist and Thinker)

विष्णुशास्त्री हे समाजातील विकृतींवर प्रकाश टाकणारे निडर पत्रकार होते. त्यांनी अनेक वृत्तपत्रांचे संपादन केले:

• मित्र: १८७३ मध्ये स्थापन केलेले हे वृत्तपत्र सामाजिक सुधारणांचे ध्वजवाहक बनले.
• ज्ञानप्रकाश: शिक्षणाचा प्रचार करणारे हे वृत्तपत्र शिक्षणाच्या प्रसारात्मक कार्यासाठी समर्पित होते.

त्यांच्या तीव्र बुद्धी आणि व्यापक दृष्टिकोनामुळे ते एक आदरणीय विचारवंत बनले. त्यांच्या निबंधांमध्ये सामाजिक, राजकीय आणि साहित्यिक विषयांची सखोल चर्चा आढळते.

शिक्षा क्षेत्रातील क्रांती (Revolution in Education)

विष्णुशास्त्रींनी शिक्षणाच्या क्षेत्रात क्रांतिकारी परिवर्तन घडवून आणले. त्यांनी पुढीलप्रमाणे शैक्षणिक क्षेत्राचा विकास केला:

• • न्यू इंग्लिश स्कूल (१८८२): पुण्यातील पहिली राष्ट्रीय शाळा म्हणून ओळखली जाणारी ही शाळा पाश्चात्त्य शिक्षण पद्धती आणि भारतीय संस्कृती यांचे मिश्रण होती.
  • फर्ग्युसन कॉलेज (१८८५): ही महाविद्यालयीन स्थापना उच्च शिक्षणाची वाट मोकळ करण्यासाठी महत्त्वपूर्ण ठरली.
  • शिक्षण पद्धतीतील सुधारणा: त्यांनी संस्कृतप्रधान शिक्षण पद्धतीऐवजी व्यावहारिक ज्ञानावर भर देणाऱ्या नवीन शैक्षणिक पद्धतींचा पुरस्कार केला.

  विष्णुशास्त्रींनी शिक्षण हेच राष्ट्रीय जागृती आणि स्वातंत्र्याचे मूलमंत्र मानले. त्यांनी शिक्षण संस्थांच्या माध्यमातून जनजागृती आणि स्वातंत्र्यलढ्यासाठी तरुणांची पिढी घडवण्याचा प्रयत्न केला.

  देशभक्ती आणि स्वातंत्र्यलढा (Patriotism and the Freedom Struggle)

  विष्णुशास्त्री हे कट्टर देशभक्त होते. त्यांनी ब्रिटिश राजवटीच्या अन्यायांवर आवाज उठवला आणि स्वातंत्र्यलढ्यात सक्रिय सहभाग घेतला:

  • भारत मित्र मंडळ: या संस्थेच्या माध्यमातून त्यांनी स्वातंत्र्याची चळवळ उभारण्यात मदत केली.
  • सार्वजनिक व्याख्याने: त्यांनी लोकांना स्वातंत्र्यासाठी लढण्याचे आवाहन केले.

  स्वातंत्र्याची तीव्र इच्छा असलेले विष्णुशास्त्री फक्त ३२ वर्षांचे असताना १८८२ मध्ये निधन झाले. तरीही, त्यांनी आयुष्याच्या अल्पावधीत केलेले कार्य अविस्मरणीय आहे.

  वारसा (Legacy)

  विष्णुशास्त्री चिपळूणकर हे मराठी समाजाच्या इतिहासात एक अढळ यशोध्वज आहेत. त्यांचे बहुआयामी योगदान असे आहे:

  • मराठी साहित्याचे शिल्पकार: त्यांनी मराठी साहित्यात विचारप्रधान आणि समाजोपयोगी लेखनाचा पाया घातला.
  • सामाजिक सुधारणा चळवळीचे अग्रणी: स्त्री शिक्षण, बालविवाह निर्मूलन यांसारख्या क्षेत्रात त्यांनी महत्वपूर्ण भूमिका बजावली.
  • शिक्षा क्षेत्राचे क्रांतिकारी: त्यांनी राष्ट्रीय शिक्षण पद्धतीचा पाया घालून ज्ञान प्रसाराचे नवे अध्याय लिहिले.
  • देशभक्तीचे प्रेरणास्थान: स्वातंत्र्यासाठी त्यांची तळमळ तरुणांसाठी प्रेरणादायी ठरली.

  विष्णुशास्त्री चिपळूणकरांचे कार्य आजही मराठी समाजासाठी मार्गदर्शक आहे. त्यांनी समाज सुधारणा, राष्ट्रीयत्व आणि शिक्षणाच्या क्षेत्रात केलेले कार्य आदर्शवत आहे.