शब्दांच्या मागचे शब्द- १० -मेख, भाऊगर्दी, अभीष्टचिंतन

शब्दांच्या मागचे शब्द हा एक  बहुआयामी विषय आहे. शब्दांचा अर्थ अनेक घटकांवर अवलंबून असतो आणि संदर्भानुसार बदलू शकतो.

मागच्या सदरात आपण किमया या शब्दाचा अर्थ पाहिला होता. 

आजच्या सदरात आपण पहाणार आहोत तीन वेगळ्या शब्दांचे बोधगम्य अर्थ किंवा समजण्यास सोपे अर्थ.मेख, भाऊगर्दी आणि अभिष्टचिंतन हे ते तीन शब्द.

मेख

मेख हा शब्द खुंटी या शब्दाचा पर्याय म्हणून वापरला जातो. याव्यतिरिक्त, या शब्दाचा लाक्षणिक अर्थ देखील आहे.

लाक्षणिक अर्थाने:

  • बारीकसा मुद्दा: एखाद्या विषयातील महत्त्वाचा आणि गुंतागुंतीचा मुद्दा.
  • खोच: एखाद्याला त्रास देणारी गोष्ट.
  • गूढ: समजण्यास कठीण असलेली गोष्ट.

मेख मारणे- अडकवून ठेवणे, काम थांबवणे

जर एखाद्या व्यक्तीने एखाद्या दुसऱ्या व्यक्तीचे काम पूर्ण होण्याआधी त्यात अडथळा आणला तर त्याला “मेख मारणे” असे म्हणतात.

उदाहरणार्थ:

  • “मी माझ्या प्रकल्पावर काम करत होते, पण माझ्या सहकाऱ्याने मला अनेक प्रश्न विचारून आणि अनावश्यक सूचना देऊन माझ्या कामात मेख मारली

मेख बसणे – अडकून बसणे, काम थांबणे

जर एखाद्या व्यक्तीच्या कामात अडथळा आला आणि त्याला त्याचे काम पूर्ण करणे कठीण झाले तर त्याला “मेख बसणे” असे म्हणतात.

उदाहरणार्थ:

“मी माझ्या परीक्षेच्या तयारीसाठी अभ्यास करत होते, पण अचानक माझ्या घरी पाहुणे आले, त्यामुळे माझ्या अभ्यासावर मेख बसली.”

मेख ठेवणे – एखाद्या करारात खोच किंवा अट ठेवणे

मेख ठेवणे हा शब्द अनेक वेगवेगळ्या अर्थानी वापरला जातो. यापैकी एक अर्थ म्हणजे एखाद्या करारात खोच किंवा अट ठेवणे.

जेव्हा एखादी व्यक्ती करार करते तेव्हा ती सर्व अटींशी सहमत नसते. काही वेळा ती काही विशिष्ट अटींवरच करार करण्यास तयार असते. अशा वेळी ती करारामध्ये “मेख” ठेवते.

मेख घेणे – वेठीस धरून काम करून घेणे

मेख घेणे” हा शब्द अनेक वेगवेगळ्या अर्थानी वापरला जातो. यापैकी एक अर्थ म्हणजे “वेठीस धरून काम करून घेणे”.

जेव्हा एखादी व्यक्ती दुसऱ्या व्यक्तीला कामावर लावण्यासाठी त्याला दबाव टाकते आणि त्रास देते तेव्हा ती त्या व्यक्तीवर “मेख घेते”.

मेखा घेणे – सूड घेणे

मेखा घेणे” हा शब्द “सूड घेणे” या अर्थाने वापरला जातो. जेव्हा एखाद्या व्यक्तीला दुसऱ्या व्यक्तीकडून अन्याय झाला आहे आणि ती त्या अन्यायाचा बदला घेण्याचा प्रयत्न करते तेव्हा ती “मेखा घेते”.

मेखा उचटणे/उपटणे – ताबडतोब घालवून देणे

जेव्हा एखादी व्यक्ती एखाद्या गोष्टीची त्वरित आणि निर्णायकपणे अंमलबजावणी करते तेव्हा ती “मेखा उचटते/उपटते”.सरकार एखाद्या धोकादायक वस्तूवर बंदी घालून मेखा उचटू शकते.

तुकाराम बुवाची मेख – न सुटणारे कोडे – तुकारामबुवांच्या काही अभंगात असा काही गूढ अर्थ भरला आहे की तो कुणालाच निश्चयपूर्वक उकलता येत नाही.तुकाराम बुवांची मेख आपल्या जीवनात अनेक प्रकारे लागू होऊ शकते.
जेव्हा आपण एखाद्या समस्येचे निराकरण करण्यासाठी संघर्ष करत असतो तेव्हा ती मेख आपल्याला आठवण करून देते की काही समस्या सुटण्यासाठी नसतात.

(संदर्भ: मराठी व्युत्पत्ति कोश -कृ पां कुलकर्णी आणि मराठी भाषेचे संप्रदाय व म्हणी – वा गो आपटे)

भाऊगर्दी /भाऊ/भाई

संस्कृतमधील भ्रातृ या शब्दावरून ‘भाऊ’ शब्द तयार झाला.

सदाशिवराव पेशवे यांना ‘भाऊ’ संबोधण्यात येत असे. पानिपतची लढाई चालू असताना एकदा ‘भाऊ’ घोड्यावरून उतरुन लढाईत घुसल्यानंतर सर्व रणक्षेत्रावर धुमाळी माजली. यावरून भाऊगर्दी म्हणजे अतिशय निकराचे युद्ध असा अर्थ. गर्दीच्या ठिकाणी गोंधळ माजल्यास ‘भाऊगर्दी झाली’ असे म्हणतात.

‘भाऊ’ शब्दावरून इतर काही शब्द –

भाऊबंद – नातेवाईक
भाऊबंदकी – भावा-भावातले वितुष्ट
भाऊबळ – भाऊबंदाच्या क्रमाने वतनाचा प्राप्त होणारा हिस्सा
भाऊबीज – कार्तिक शुद्ध द्वितीया – यमद्वितीया – या दिवशी बहीण भावाला ओवाळते
भाईचारा – सलोख्याचे संबंध
भावोजी/भाऊजी – दीर

(संदर्भ: मराठी व्युत्पत्ति कोश -कृ पां कुलकर्णी आणि मराठी भाषेचे संप्रदाय व म्हणी – वा गो आपटे)

अभीष्टचिंतन

वाढदिवसानिमित्त अभीष्टचिंतन करणाऱ्या जाहिराती अनेक ठिकाणी झळकतात. हा शब्द अभिष्टचिंतन, आभीष्टचिंतन असा लिहून चालणार नाही.

वाढदिवसानिमित्त शुभेच्छा आणि आशीर्वाद व्यक्त करणारी जाहिरात बनवताना योग्य शब्द निवडणे महत्त्वाचे आहे.

अभिष्टचिंतन हा शब्द योग्य नाही कारण त्याचा अर्थ “इच्छित गोष्टींचा विचार करणे” असा होतो. वाढदिवसानिमित्त आपण एखाद्या व्यक्तीसाठी शुभेच्छा आणि आशीर्वाद देतो, त्याच्या इच्छांचा विचार करत नाही.

अभीष्ट हा या शब्दातील घटक अभि+इष्ट या दोन भागांचा मिळून बनतो. भि मधील ‘इ’ आणि इष्ट मधील ‘इ’ एकत्र येऊन त्यांचा ‘ई’ बनतो व म्हणून अभीष्ट असे रूप प्राप्त होते.

‘इष्ट’ दिशेने जाणारे, इच्छिलेले, कल्याणकारक असा या ‘अभि+इष्ट’चा (म्हणजे अभीष्टचा) अर्थ आहे.

आपले चिंतन (म्हणजे मनातला विचार) असे इष्ट दिशेने जाणारे हवे, म्हणून अभीष्टचिंतन !

(संदर्भ : मराठी व्युत्पत्ति कोश – कृ पां कुलकर्णी आणि शब्दचर्चा – मनोहर कुलकर्णी)

लेखन आणि संकलन – नेहा लिमये

नेहा लिमये
नेहा लिमये
मराठी भाषेच्या अभ्यासक. डिजिटल मीडियासाठी लघुकथा, लेख आणि ललितलेखन तसेच मराठीतून कायदेविषयक माहिती देणारे लेखन.#मराठीभाषा उपक्रमाला २०१९ मध्ये महाराष्ट्र राज्य संस्कृती मंडळाचा उत्कृष्ट डिजिटल कंटेंटसाठीचा सन्मान प्राप्त. व्यवसायाने कंपनी सेक्रेटरी. गेले १५ वर्षे कंपनी कायदा, सेबी रेग्युलेशन संदर्भात सेवा व सल्लागार म्हणून कार्यरत.

TOP 10 TRENDING ON NEWSINTERPRETATION

Shocking Files Reveal Bill Clinton Letter in Epstein’s Infamous ‘Birthday Book’

Oversight Committee Releases New Epstein Records The House Oversight Committee...

McGregor channels Trump populism with Musk support in high-stakes Irish presidential race

In early September 2025, Ireland was taken by surprise...

Federal authorities seize $3 million in crypto linked to ransomware that hit US hospitals

Federal authorities have seized nearly $3 million worth of...

Bernie Sanders backs Zohran Mamdani in New York City mayor race citing grassroots momentum

A major political figure has stepped into the New...

JPMorgan handled $1.1 billion for Jeffrey Epstein despite warnings of criminal ties and reputation risk

JPMorgan Chase, one of America’s biggest banks, had a...

Qualys confirms limited Salesforce data access during Drift hacking campaign raising security concerns

Hackers accessed some Salesforce information from risk management company...

Ashley Hinson sparks clash with Newsom after claiming America should look more like Iowa

A sharp political exchange has broken out after U.S....

WSJ report says malware email linked to Chinese group aimed at U.S. tariff negotiations

U.S. authorities are investigating a suspicious email that carried...

Newsom mocks Rose Garden “Predator Patio” while millions face health care cuts

A political storm erupted after a freshly renovated section...

Related Articles

Popular Categories

error: Content is protected !!