मनी म्यूल (Money Mule) ही एक अशी संकल्पना आहे ज्यामध्ये व्यक्तींच्या बँक खात्यांचा वापर गैरप्रकारांसाठी केला जातो. ‘मनी म्यूल’ या शब्दाचा अर्थच ‘पैसे वाहणारे गाढव’ असा होतो, जसे गाढव सामान उचलून नेत असते तसेच मनी म्यूलच्या खात्यातून अवैध आर्थिक व्यवहार होतात. विशेषतः, या खात्यांच्या मालकांना अनेकदा त्यांच्या खात्यांचा गैरवापर झाल्याचे कळतदेखील नाही. चला, या प्रकरणाचा सविस्तर आढावा घेऊया.

मनी म्यूल म्हणजे काय?

मनी म्यूल म्हणजे अशी व्यक्ती ज्याच्या बँक खात्यातून संशयास्पद किंवा अवैध स्वरूपाचे व्यवहार होतात. या व्यवहारांसाठी पैसे कुठून येतात आणि कुठे जातात, हे खात्याच्या मालकाला अनेकदा माहिती नसते. ही खाती अनेकदा सामान्य व्यक्तींची असतात, ज्या कमी पगाराच्या नोकऱ्या करतात आणि त्यांच्या खात्यांमध्ये नियमित लहानशा प्रमाणात पैसे जमा होत असतात. मात्र, एके दिवशी अचानक मोठ्या प्रमाणात रक्कम या खात्यात जमा होते आणि ती लगेच इतर ठिकाणी वळवली जाते. हा प्रकार बरेचदा सायबर गुन्हेगार किंवा आर्थिक फसवणूक करणाऱ्यांकडून केला जातो.

वास्तविक उदाहरण: एका संशयास्पद व्यवहाराची कहाणी

एका प्रकरणाचा अनुभव घेतल्यावर मनी म्यूलची गंभीरता लक्षात येते. एका बँक व्यवस्थापकाने दिलेली माहिती विचारात घेतली, तेव्हा कळाले की एका खात्यात सुरुवातीला दर महिन्याला सॅलरी जमा होत होती. पहिले तीन महिने नियमित वेतनासारख्या छोट्या रकमा जमा होत होत्या. चौथ्या महिन्यात मात्र या खात्यात अचानक दोन-दोन लाख रुपयांची मोठ्या प्रमाणात रक्कम जमा होऊ लागली.

हे संशयास्पद वाटल्याने बँकेने या खात्याविषयी चौकशी सुरू केली. संबंधित व्यक्तीला विचारले असता, त्याने सांगितले की हा पगार नाही तर त्याला या व्यवहारातून 10% कमिशन मिळत आहे. ही माहिती मिळाल्यानंतर बँकेला कळून चुकले की हे खाते गैरप्रकारांसाठी वापरले जात आहे.

बँकेने तात्काळ त्या खात्याचे डेबिट फ्रीझ करून पुढील सर्व व्यवहार थांबवले. काही दिवसांनी हा प्रकार नेमका कोण करत आहे, हे समजण्यासाठी बँकेने त्या व्यक्तींना शाखेत येऊन चर्चा करण्यास सांगितले. मात्र, कोणीही शाखेत आले नाही. संशयास्पद व्यवहार लक्षात आल्यावर बँकेने याची माहिती संबंधित प्राधिकरणांना दिली आणि हे प्रकरण पुढे नेले.

मनी म्यूलमुळे होणारे धोके

१. खातेदाराचे नुकसान

मनी म्यूल म्हणून वापरले जाणारे खातेधारक अनेकदा गुन्हेगारांच्या जाळ्यात अडकले जातात. त्यांना आकर्षक कमाईचे आमिष दाखवले जाते. मात्र, त्यांचा बँक खात्याचा गैरवापर केल्यामुळे त्यांची वैयक्तिक आणि आर्थिक प्रतिष्ठा धोक्यात येते.

२. बँक व्यवस्थेवरील परिणाम

जर बँक व्यवस्थेचा वापर अशा प्रकारांसाठी झाला, तर त्या बँकेची प्रतिमा मलिन होऊ शकते. बँकेला “रिप्युटेशनल रिस्क” सहन करावा लागतो. त्यामुळे अशा व्यवहारांवर लक्ष ठेवणे आणि वेळीच कारवाई करणे गरजेचे आहे.

३. गुन्हेगारी कृत्यांमध्ये योगदान

मनी म्यूल व्यवहारांचा उपयोग बऱ्याचदा बेकायदेशीर गोष्टींसाठी केला जातो. यात सायबर गुन्हे, आर्थिक फसवणूक, अंमली पदार्थ व्यापार यांसारख्या गंभीर गुन्ह्यांचा समावेश होतो.

मनी म्यूल कसे ओळखायचे?

खात्यात अचानक मोठ्या प्रमाणात पैसे जमा होणे.

जमा झालेल्या रकमा तात्काळ इतरत्र वळवणे.

खातेदाराच्या सामान्य आर्थिक व्यवहारांपेक्षा वेगळ्या प्रकारचे व्यवहार.

खातेदाराला जमा होणाऱ्या पैशांबाबत माहिती नसणे.

बँकांची भूमिका आणि सावधगिरी

बँक व्यवस्थापनासाठी अशा प्रकारांवर सतत लक्ष ठेवणे खूप महत्त्वाचे आहे. संशयास्पद व्यवहार दिसल्यास बँक तात्काळ खात्यांचे व्यवहार थांबवते आणि खातेदाराला चौकशीसाठी बोलावते. तसेच, “सस्पिशियस अॅक्टिव्हिटी रिपोर्ट” किंवा “सस्पिशियस ट्रांजॅक्शन रिपोर्ट” तयार करून प्राधिकरणांना सादर करते.

मनी म्यूल हे एक आर्थिक गुन्हेगारीचे मोठे साधन आहे. अशा घटनांवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी प्रत्येक खातेदाराने सतर्क राहणे आवश्यक आहे. आपल्या खात्यात कोणतेही अनपेक्षित पैसे जमा झाल्यास किंवा कोणत्याही प्रकारचे संशयास्पद प्रस्ताव मिळाल्यास तात्काळ बँकेशी संपर्क साधावा. आर्थिक सुरक्षितता ही आपल्या जबाबदारीत येते, त्यामुळे सावध राहणे हाच यावर उपाय आहे.